Tweede Wereldoorlog herdenken in Duitsland

Bestemming: A. Bergen (Duitsland) , B. Rekum , C. Neuengamme , D. Hamburg , E. Ravensbrück , F. Esterwegen
Periode: augustus 2016
Vervoer: bus
Accommodatie: hotel

Bergen-Belsen

Lüneburger Heide, Noord-Duitsland. Bos verdringt meer en meer heidelandschap. Jaarlijks zoeken er duizenden vrijwillig rust en ontspanning in de stilte van de natuur. Eén smet bezoedelt het landschap: concentratiekamp Bergen-Belsen.

Augustus 2016. De paars bloeiende heide hangt een weeë atmosfeer over Gedenkstätte Bergen-Belsen. Ze draagt bij aan de onmacht om hier je eigen gevoelens te begrijpen, te benoemen. Je dwaalt er tussen tientallen, nu paarse, massagraven die zich verheffen boven het vlakke decor. Ingekapseld in elke verhevenheid melden koude letters: “HIER RUHE XXXX TOTE”. De XXXX varieert, maar rapporteert altijd een mooi afgerond duizendtal. Tussen de vele menselijke resten rusten ook de zussen Frank: Margo en Anne. Ze werden op 4 augustus 1944 in Het Achterhuis opgepakt, overleefden Auschwitz om in Bergen-Belsen te bezwijken. Een symbolische grafsteen herinnert aan hun definitieve vernietiging.

Een gezicht aan miljoenen

Met alle (héél véél) respect, Anne was één van de vele duizenden slachtoffers van Bergen-Belsen, één van de miljoenen van de concentratiekampen. Maar haar dagboek, het achterhuis, een theatervoorstelling, film en dies meer geven een gezicht aan elk van die abstracte cijfers.

Meensel-Kiezegem, een onooglijk dorpje in Vlaams-Brabant. Begin augustus 1944 rolt het plaatsje ongewild de waanzin van de tweede wereldoorlog in. Een collaborateur wordt doodgeschoten. Als represaille eist zijn moeder honderd gijzelaars. Twee razzia’s volgen: vier mensen worden ter plekke vermoord, 63 inwoners sterven in concentratiekampen, acht overleven die hel en keren meer dood dan levend naar huis terug. Naakte cijfers! Veel en niets zeggende getallen. In een dorp van enkele straten betreurt elke familie na de vreselijke gebeurtenissen een vader, broer, neef of nicht, buur, …

De Stichting Meensel-Kiezegem ’44 (nu voluit N.C.P.G.R – Meensel-Kiezegem ’44) organiseert elk jaar in augustus met nabestaanden een vierdaagse herdenkingsreis. Kinderen en kleinkinderen, neven en nichten, betrokkenen, …, ook zij geven een gezicht aan de vermaalden van de nazistische vernietigingsindustrie. Hun beklijvende tranen, zoveel jaar later, vloeien voor àlle onzinnige doden. Bergen-Belsen was de eerste stopplaats tijdens de reis van 2016, de eerste kans om stil te staan.

Weinig kilometer verder houdt de bus halt bij een ander type herdenkingsplaats: een kerkhof van de Commonwealth War Graves Commission, in Becklingen. 2401 porties kanonnenvlees liggen hier ogenschijnlijk trots te wezen, het bloed ontvloeide hen voor koning en vaderland. Ondanks de 2401 doden wordt de bezoeker een triomfantelijk gevoel opgedrongen. Britten delen de Victory met hun gesneuvelden. Niet toevallig bevindt het kerkhof zich op deze plaats. Op 4 mei 1945 ondertekende admiraal-generaal Hans-Georg von Friedeburg hier, onder de minachtende blikken van kluns Montgomery, de totale capitulatie van alle Duitse strijdkrachten in Noord-Europa. Enige troost ter plaatse: jongens met verschillende nationaliteiten, ook Duitsers, rusten hier broederlijk en in vrede naast elkaar.

Nazi Megastructure

National Geografic Channel vult regelmatig zendtijd met eindeloos uitgesponnen documentaires. Zappers blijven er wel eens hangen bij Nazi Megastructures. Onze groep bezocht in Rekum, een voorstadje van Bremen, zo’n grootscheeps project. Dwangarbeiders bouwden er tijdens de tweede wereldoorlog een kolossale bunker. Ook gedeporteerden uit Meensel-Kiezegem ondergingen er de vreselijkste behandelingen. Duizenden gingen ten onder aan de onmenselijke arbeids – en levensomstandigheden. De Duitsers planden in de bunker letterlijk aan de lopende band U-boten te construeren. Welgeteld één onderzeeër raakte afgewerkt. Eén Britse bom voorkwam dat hij de bunker verliet.

Afscheidsbriefje

’s Anderdaags belanden we in Neuengamme, één van de grote namen uit de Duitse lijst van concentratiekampen. Hoewel dit kamp niet over gaskamers beschikte, eindigde van naar schatting 45 000 individuen op deze plaats het leven. Beestachtige levensomstandigheden, weet je wel? Voor één keer verpest de zon de sfeer: mist of regen, koude, lage voortjagende wolken passen hier beter bij het decor. Naast een authentieke beestenwagon waarin het slachtvee opeengepakt aangevoerd werd, ligt een betonnen rechthoek, met dezelfde oppervlakte. In het beton neergepote schoenafdrukken illustreren de reisomstandigheden. Dagen! Afschuwelijker dan beestachtig.

Twintig kinderen opgehangen

Wat rest ons nog als woorden tekort schieten? Tranen? In de nacht van 20 april 1945, de geallieerden naderen en sporen moeten verdwijnen, worden in de kelder van een voormalige school aan de Bullenhuser Damm in Hamburg twintig joodse kinderen (tussen vier en twaalf jaar) één na één opgehangen. Ook zij overleefden Auschwitz … om in Neuengamme als proefkonijnen voor zogenaamde medische experimenten te dienen. Zover reikt hun leven niet. De waanzin vér voorbij… Was ik laf toen ik me omdraaide en overmand uit de kelder wegliep? Vlakbij herinnert een rozentuin aan elk kind. Een gedenksteen meldt de enige gepaste woorden: Hier stehst du schweigend doch wenn du dich wendest schweige nicht. Tussen de rozentuin en de voormalige school verbreken buurtkinderen in een speeltuin de haast spreekwoordelijk gewijde stilte. Gelukkig maar! Die twintig kinderen hebben niet lang genoeg kunnen spelen.

(Een deel van) De volgende nacht slapen we in Hamburg. Terecht zonder wroeging om ongepast gedrag, bezoeken we de havenstad. De metropool aan de Elbe verrast als prima bestemming voor een volgende citytrip. De beruchte Reeperbahn, bijna 1 kilometer lang om er, oorspronkelijk, touwen voor de schepen te vlechten, transformeerde in de loop van mistige tijden tot een soort erotisch Disneyland. Minnie Mouse in jarretelles. Maar Mickey ook… Zelfs The Beatles worden langs die Reeperbahn geëerd. Hun herkenbare silhouetten schitteren bij spotlicht. Vòòr Liverpool en de rest van de wereld veroverden The Fab Four in 1960 Hamburg. Is “Wishful Thinking” een song van The Beatles? Tussen de neonlampen verdwijnt ongemerkt de sleutel van mijn kamer uit mijn broekzak. Zonder meer.

Wir haben es nicht gewusst!

Ondanks hun spitsvondige creativiteit ontwierpen de nazi’s nooit een meetapparaat om de ellende in de verschillende kampen objectief vast te stellen en te vergelijken. De vraag is trouwens overbodig: welk kamp was het ergste? Elk individueel lijden (én sterven) was erg. Héél erg! Toch draagt Ravensbrück als geen ander de reputatie van een hel. In dit kamp concentreerden de Duitsers voornamelijk vrouwen, bewaakt door vrouwelijke SS’ers. Ook was er een “heropvoedingsafdeling” voor meisjes tussen de 16 en 21 jaar. Op straat een praatje slaan met een jood volstond in die tijd om heropgevoed te moeten worden. In enkele van de nog resterende authentieke barakken uiten kunstenaars hun impressies bij de wreedheden. Zo verdwaal je als in een labyrint tussen grote kleurenfoto’s (pakweg 4 x 3 m) van overlevenden. Hun ogen drukken verbetenheid, levenslust maar ook realisme uit. De beelden zadelen de bezoeker bijna met een schuldgevoel op. Sterk! Van in het voormalige kamp neem ik een foto van een parochiekerkje, hemelsbreed hooguit één kilometer van de onheilsplek verwijderd. “Wir haben es nicht gewusst!” (?!?) In één gebouw voorzagen de nazi’s 80 individuele cellen met een extra streng regime. De meeste van die cellen zijn nu door één land op aangrijpende wijze ter herinnering ingericht. Ik breek een derde keer. Oh, wat ben ik verwend!

Nabij Ravensbrück eten we ’s middags in een jeugdherberg. De toiletten stinken er zoals ze vroeger in het kamp walgelijke stank verspreidden. In een handomdraai klaart een brandweerman uit onze groep de klus. Opgelost. Ook zo’n voorval hoort bij de charmes van dit soort reizen.

Op de laatste dag brengt de bus ons eerst naar Sandbostel, een lange tijd vergeten of doodgezwegen kamp in Nedersaksen. Pas in 1992 krijgt het de status van beschermd monument. Sinds enkele jaren tracht men het verval te keren. De gids confronteert ons met een recent Duits vraagstuk: pedagogen menen dat WOII-sites in hun oorspronkelijke staat gerestaureerd moeten worden. Historici bepleiten dat ook de tijd haar rol mag spelen in de eigenheid van de voormalige kampen. Interessante denkoefening, maar niet meer dan dat! Of blijft het Duitse nageslacht vraagstukken bedenken om de essentie te mijden?

Moorsoldaten

Kamp Esterwegen fungeerde als locatie voor onze laatste “officiële” stopplaats. Esterwegen is één van de eerste kampen (1933!) en hoorde later bij de vijftien Emslandlager. Eertijds was het helemaal ommuurd. Nu geven roestige metalen wanden hier en daar de grenzen van het voormalige complex aan. In één zo’n wand is een doorkijkgleuf voorzien. Ze staat net te hoog, de bezoeker wil naar de omgeving buiten het kamp kijken maar dat lukt juist niet… Dàt gevoel!

In Kamp Börgermoor, een ander Emslandlager, schreven gevangenen in 1933 het Moorsoldatenlied (“Moor” is Duits voor “veen”, de gevangenen zwoegden er in venen.) Voor, tijdens maar ook na de tweede wereldoorlog symboliseerde het lied, internationaal, de hoop en het verzet tegen de overheerser. Het refrein en de eerste drie strofen:

De Moorsoldaten
Waarheen wij ook mogen kijken,
zien wij veen en hei rondom.
vogelzang kon ons niet verblijden,
bomen staan er kaal en stom
Refrein: wij zijn de Moorsoldaten
en zwoegen heelder dagen
in ’t veen
Heen en weer
zo gaan de posten
niemand kan er langs voorbij
vluchten kan ons ’t leven kosten
prikkeldraad, vier op een rij
Refrein
toch zal voor ons ook ’t uur weer komen
’t kan niet eeuwig winter zijn
dan roepen en zingen we in alle tonen
land van mij, ge zijt weer vrij.
Refrein

De meeste concentratiekampen werden meteen na de bevrijding, om verspreiding van besmettelijke ziektes tegen te gaan, bijna volledig met de grond gelijk gemaakt. Bergen-Belsen bijvoorbeeld werd in mei 1945 door Britse vlammenwerpers platgebrand. Vandaag wordt in omzeggens elk voormalig kamp, ook in de complexen die tijdens deze reis niet bezocht werden, op een eigen manier de oorspronkelijke inplanting van de barakken gemarkeerd. Vaak overvalt de ruimte je tijdens een bezoek. Maar de markeringen beklemtonen de massa.

Vernietigingskampen

Uit het voorgaande: “De vraag is trouwens overbodig: welk kamp was het ergste?” Maar toch…: Het Duitse kampensysteem voorzag in verschillende gradaties. De zogenaamde vernietigingskampen waren er speciaal op gericht met name de Europese joden via een voordien uitgekiende industriële procedure uit te roeien: de Endlösung, met gaskamers. Zeven kampen dragen deze sinistere titel: Auschwitz, Treblinka, Belżec, Chelmno, Majdanek, Sobibór (alle in het huidige Polen) en Maly Trostenets in Wit-Rusland.

Zij had een onvoldoende
voor aardrijkskunde
die laatste dag
maar wist een week later
precies waar Treblinka lag

héél even maar

Op zondagavond staan we in Meensel-Kiezegem. ’s Anderendaags nemen we de draad weer op en gaat ieders leven zijn gewone gangetje. Voor ons wel.

Waarom? Waarom zo’n reis? Waarom aandacht schenken aan feiten die zeventig jaar geleden plaatsvonden? Veel (van de weinigen) die de kampen overleefden, vonden een laatste brokje overlevingsdrang in één gedachte: overleven om de wereld te vertellen welke gruwelen achter de prikkeldraad plaatsgrepen. “Opdat dit nooit meer zou gebeuren!”

Daarom!

Geschreven door Massagraal